Το παρακάτω άρθρο δημοσιεύτηκε αρχικά στο φόρουμ Λεξιλογία, το 2010, με αφορμή τη μετάφραση στα ελληνικά του βιβλίου El hablador του Mario Vargas Llosa.
ΜΕΤΑΓΡΑΦΗ ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ
Από καιρό θέλω να ανοίξω μια συζήτηση για τη μεταγραφή των ισπανικών στα ελληνικά, γιατί μου φαίνεται απορίας άξιο πώς μια γλώσσα με τόσο σαφείς κανόνες προφοράς και με φωνήματα τόσο παραπλήσια με την ελληνική εξακολουθεί να μεταγράφεται διαφορετικά από τον κάθε μεταφραστή και συχνά τελείως λανθασμένα. Αφού κατορθώσαμε να ξεπεράσουμε αποδόσεις τόσο καθιερωμένες όσο ο Τσε Γκουεβάρα, που τον τραγουδήσαμε όλοι, και μάθαμε πια να λέμε Τσε Γκεβάρα, δε βλέπω το λόγο να μην καταφέρουμε να αποκαθιερώσουμε και άλλες (Γκερνίκα-Γκουέρνικα σημειώσατε 1). Πάμε λοιπόν:
Δεν θα σταθώ πολύ σε λεπτές φωνητικές αποχρώσεις, γιατί εδώ μας ενδιαφέρει η μεταγραφή. Όπου λοιπόν η μεταγραφή δεν παρουσιάζει πρόβλημα, την παραθέτω χωρίς εξηγήσεις και χωρίς φωνητικά σύμβολα.
Οι λέξεις που φέρουν τόνο τονίζονται εκεί που έχουν τον τόνο (εύκολο!).
Οι άτονες λέξεις που λήγουν σε -s, -n ή φωνήεν τονίζονται στην παραλήγουσα.
Οι άτονες λέξεις που λήγουν σε σύμφωνο πλην των -s, -n τονίζονται στη λήγουσα.
a, e, i, o, u = α, ε, ι, ο, ου.
f, j, k, l, m, n, p, r, s, t = φ, χ, κ, λ, μ, ν, π, ρ, σ, τ
h = άηχο (μόνο στην αρχή λέξης ακούγεται σαν ελαφρύ γ ή χ: huevo, αλλά στη μεταγραφή το παραλείπουμε)
ch = /tʃʼ/ (παχύ τσ) μεταγραφή τσ.
x = ξ
Εξαιρέσεις: ορισμένα κατάλοιπα παλιάς ορθογραφίας όπου είναι χ: México, Oaxaca, Quixote, Xavier = Μέχικο, Οαχάκα, Κιχότε, Χαβιέρ. Μετά από σύμφωνο συχνά προφέρεται σ (Extremadura = Εστρεμαδούρα) και παρόλο που αυτή η προφορά θεωρείται "λαϊκή" εγώ συχνά την προτιμώ.
w = γου (μόνο σε ξένες λέξεις: waterpolo, windsurfing, whisky, που θα το δείτε και güisqui).
c (συνδυασμοί ca, co, cu) = κ
z, c (συνδυασμοί ce, ci) = θ σε όλη σχεδόν την Ισπανία, σ σε Αμερική, Κανάρια Νησιά και Ανδαλουσία.
Περισσότερα για το ceceo και το seseo εδώ.
y = /ʝ/ μεταξύ φωνηέντων (μεταγραφή γι), /i/ μετά από σύμφωνο (μεταγραφή ι).
ll = /ʝ/ σχεδόν παντού (μεταγραφή γι), /ʎ/ σε λίγες περιοχές της Αμερικής και Ισπανίας (μεταγραφή λι).
Αν έχουμε αμφιβολία προτιμάμε το γι ως πιο διαδεδομένο.
Περισσότερα για το yeísmo εδώ.
Στα παραπάνω δεν λαμβάνω υπόψη μου την ιδιαιτερότητα της προφοράς της Αργεντινής (η οποία επεκτείνεται σε κάποιο βαθμό και σε Παραγουάη και Ουρουγουάγη), όπου το ll και το y προφέρονται σχεδόν σαν ζ ή σ. Προτείνω να αγνοηθεί η ιδιαιτερότητα αυτή για να μη δυσκολέψουμε τη ζωή μας περισσότερο απ’ όσο χρειάζεται (αλλά αυτό το συζητάμε αν θέλετε).
q = κ (οι συνδυασμοί que, qui διαβάζονται κε, κι αντίστοιχα).
g (συνδυασμοί ge, gi) = χ μετά από ε, ι.
g (συνδυασμοί ga, go, gu, gue, gui) = /ɡ/ μετά από m, n ή ως αρχικό (μεταγραφή γ), /ɣ/ σε κάθε άλλη περίπτωση (μεταγραφή γ).
Οι συνδυασμοί gue, gui διαβάζονται γκε, γκι (γε, γι) εκτός κι αν το u φέρει διαλυτικά: güe, güi διαβάζονται γκουε, γκουι (γουε, γουι).
d = /d/ μετά από l, n ή ως αρχικό (μεταγραφή ντ), /ð̞/ σε κάθε άλλη περίπτωση (μεταγραφή δ).
b, v = /b/ μετά από m, n ή ως αρχικό (μεταγραφή μπ), /β/ σε κάθε άλλη περίπτωση (μεταγραφή β).
Μια αρκετά καλή σύνοψη θα βρείτε στο Omniglot.
Ορμώμενη από τη δημοσίευση της νέας ισπανικής ορθογραφίας ανοίγω το θέμα της μεταγραφής των ισπανικών b και v στα ελληνικά. Όλοι ανεξαιρέτως τα αποδίδουν μπ και β αντίστοιχα, Σχετικά πρόσφατα άρχισαν τουλάχιστον να τα βάζουν και τα δύο β τουλάχιστον όταν είναι μεταξύ φωνηέντων στο μέσον της λέξης, αλλά στην αρχή της λέξης φαίνεται πως δεν πάει το χέρι τους να μεταγράψουν το v σε μπ. Παρόλο που ξέρουν ότι b και v είναι ομόηχα στα ισπανικά από αμνημονεύτων χρόνων (εδώ οφείλονται τα συχνά σφάλματα των ισπανόφωνων στην ορθογραφία – σε όλα τα παιδάκια οι δάσκαλοι λένε και ξαναλένε «con be de burro, con uve de vaca», η «λάθος» ορθογραφία της λέξης barrer που διαπιστώθηκε ότι βάσει ετυμολογίας θα έπρεπε να είναι varrer αλλά ήταν αργά πια για να ξεσυνηθίσουνε, η αμερικανική ονομασία "be bajo" - δηλαδή "χαμηλό μπε" - για το γράμμα v), ενώ μεταγράφουν το b σε μπ, για κάποιο λόγο το ομόηχό του v αδυνατούν να το "δουν" ως μπ.
Ενώ λοιπόν για τα g και d μοιάζει να αρχίζει να γίνεται κατανοητή η διαφοροποίηση της προφοράς ανάλογα με τη θέση του γράμματος μέσα στη λέξη και η κατανόηση αυτή να αντικατοπτρίζεται στη μεταγραφή, για το b και το v εξακολουθεί να επικρατεί σύγχιση. Δεν ξέρω αν είναι η επιρροή της λατινικής ή της αγγλικής ή κάτι άλλο, αλλά δεν έχει σημασία αυτό: σημασία έχει να το αλλάξουμε. Όπως συνηθίσαμε π.χ. ότι στα γερμανικά το v ειναι φ και λέμε φον Κάραγιαν και δεν παραξενεύεται κανείς, έτσι θα συνηθίσουμε ότι στα ισπανικά είναι μπ. Θα ξυνίσουμε λιγάκι στην αρχή, θα ακουστούν αστειάκια, θα γκρινιάξουν επιμελητές κι εκδότες, αλλά με τον καιρό θα το πάρουμε απόφαση.
Αρκεί να μην το παρα-αργήσουμε, και στο αναμεταξύ αλλάξει προφορά!
Διαφοροποιήσεις στη μεταγραφή των ισπανικών παρατηρούνται συχνά, και όχι μόνο σε ό,τι αφορά το b και το v. Καθένας μοιάζει να ακολουθεί τον κανόνα «όπως μου ακούγεται καλύτερα» που εν τέλει σημαίνει «όπως το άκουσα εγώ πιο πολλές φορές» ή «όπως το έλεγε η γιαγιά μου» και άλλα τέτοια δόκιμα. Θεωρώ ότι χρειάζεται να ξεφύγουμε από αυτό το κριτήριο, γιατί προφανώς καθενός η γιαγιά αλλιώς θα το έλεγε και καθένας αλλού θα τα έμαθε τα ισπανικά του και άλλες προσλαμβάνουσες θα έχει. Καλό θα ήταν λοιπόν να στρωθούμε όλοι όσοι ασχολούμαστε με τα ισπανικά, να βάλουμε κάτω και τα εγχειρίδια φωνητικής και φωνολογίας και ό,τι άλλες πηγές έχουμε, και να καταλήξουμε σε ένα consensus, με χαρακτήρα βεβαίως προτρεπτικό και όχι υποχρεωτικό.
Εγώ βασίστηκα στα εξής βιβλία:
1. Ισπανο-ελληνικό λεξικό, Μέδουσα-Σέλας 1993
2. Collins Spanish Dictionary, sixth edition 2000
3. Manual de pronunciación española, Tomás Navarro Tomás, Consejo Superior de Investigaciones Científicas, Instituto “Miguel de Cervantes”, Publicaciones de la Revista de Filología Española, 19ª edición, Madrid 1977
4. Elementos de fonética general, Samuel Gili Gaya, Biblioteca Románica Hispánica, editorial Gredos, 15ª edición, Madrid 1978
5. Los sonidos del lenguaje, Juana Gil Fernandez, editorial Síntesis
6. Fonética para aprender español: Pronunciación, Dolors Poch Olivé, editorial Edinumen, 1999
7. El comentario fonológico y fonético de textos, Antonio Quilis, editorial Arco-Libros 1991
8. Marina Nespor, Φωνολογία, εκδόσεις Πατάκης 1993
(δυστυχώς δεν έχω το καινούριο μεγάλο λεξικό του Pedro Olalla - ακόμη).
Επίσης άντλησα από προσωπικές παρατηρήσεις και ακούσματα (άκουσα ηχογραφήσεις φυσικών ομιλητών), από συζητήσεις με συναδέλφους (μεταξύ άλλων με την πολύ καλή μεταφράστρια, γλωσσολόγο και λέκτορα του πανεπιστημίου Αθηνών Αγγελική Αλεξοπούλου, με την οποία συμφωνούμε σε πολλά και διαφωνούμε στην προφορά των b και v – επηρεασμένη ίσως από το γεγονός ότοι έχει μεγαλώσει στην Αργεντινή και έχει άλλες παραστάσεις) και από την αγαπητή Wikipedia για τους συνδέσμους περί yeísmo και ceceo και για τα φωνητικά σύμβολα που copypasteάρισα στην αρχική ανάρτηση.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου