Ο ιστορητής - Ανατομία μιας μετάφρασης: Αντιφάσεις

Προηγούμενη ανάρτηση: Ο ιστορητής - Ανατομία μιας μετάφρασης: Υποσημειώσεις

Ένα άλλο δίλημμα με το οποίο βρέθηκα αντιμέτωπη ήταν οι αντιφάσεις του κειμένου. Ουσιαστικά η αντίφαση ήταν μία, αλλά εμφανιζόταν σε δύο σημεία. Ήταν εσκεμμένη ή όχι; Έπρεπε να την διατηρήσω ή όχι; Το ένστικτό μου μού έλεγε να τη διορθώσω, αλλά το δόγμα του αόρατου μεταφραστή επέβαλε να το διατηρήσω (εφόσον πρόκειται για λογοτεχνία και όχι για ένα τεχνικό κείμενο). Δεδομένου ότι ο συγγραφέας είναι ακόμη εν ζωή, σκέφτηκα ότι το καλύτερο ήταν να ρωτήσω τον ίδιο.

Ποια ήταν όμως η αντίφαση; Την παραθέτω, πρώτα στα ισπανικά (η αρίθμηση σελίδων αναφέρεται στην έκδοση Seix Barral 1987) και μετά στα ελληνικά:

1. Página 112-113

“Mujer tonta”, le decía la luna a la joven, “te eché barro para que tengas un hijo”. […] Al fin, llorando, con un cuchillo abriría el vientre de su mujer. Ahí estaba la criatura, destellando.

2. Página 113

Furioso por lo que hicieron con Kashiri, su padre, el sol, se estuvo quieto, quemándonos. [kashiri=luna]

3. Página 124

La luna vivía entre nosotros, casado con una machiguenga. Insaciable, sólo quería estar encima de ella. La preñó y nació el sol.

4. Página 125

Pero para que la luna no se sintiera solitaria, “Llévate una compañía, la que quieras”, le dijo su padre, el sol.

1. Σελίδα 114-115

“Χαζή γυναίκα”, είπε το φεγγάρι στην κοπέλα, “σου πέταξα λάσπη για να κάνεις ένα γιο”. […] Στο τέλος, κλαίγοντας, με μαχαίρι θα άνοιξε την κοιλιά της γυναίκας του. Εκεί βρισκότανε το μωρό, ακτινοβολώντας.

2. Σελίδα 115

Οργισμένος γι' αυτό που κάνανε στον Κασίρι, ο πατέρας του, ο ήλιος, στάθηκε σ' ένα μέρος και μας έκαιγε. [κασίρι=φεγγάρι]

3. Σελίδα 126

Το φεγγάρι ζούσε μαζί μας, παντρεμένος με μια γυναίκα Ματσιγκένγκα. Αχόρταγος, ήθελε μονάχα να είναι όλη την ώρα πάνω της. Τη γκάστρωσε και γεννήθηκε ο ήλιος.

4. Σελίδα 125

Όμως για να μη νιώθει μοναξιά το φεγγάρι, "Πάρε μια συντροφιά μαζί σου, όποια θέλεις", του είπε ο πατέρας του, ο ήλιος.

Στα σημεία αυτά ο ήλιος εμφανίζεται πότε ως γιος του φεγγαριού, πότε ως πατέρας του. Ήταν δυνατόν αυτό; Αν συνέβαινε σε διαφορετικές αφηγήσεις, σε ανεξάρτητα μεταξύ τους σημεία της αφήγησης, θα ήταν δικαιολογημένο. Εδώ όμως η αντίφαση εμφανιζόταν μέσα στη διήγηση του ίδιου μύθου, και ενώ στην πορεία του μύθου γενικά ο ήλιος παρουσιαζόταν ως γιος του φεγγαριού, σε ένα σημείο μόνο αναφερόταν ως πατέρας. Και αυτό συνέβαινε σε δύο διαδοχικούς μύθους.

Έγραψα σχετικά στον συγγραφέα στις 11 Νοεμβρίου, μέσω των εκδοτών. Ο χρόνος πίεζε, ήμασταν ήδη στις διορθώσεις. Η απάντηση ήρθε ευτυχώς εγκαίρως, στις 22 Νοεμβρίου. Όταν έφτασε τελειώναμε την επιμέλεια και έπρεπε να παρθεί μια απόφαση. Κατά την άποψή μου δεν ήταν ικανοποιητική, ομολογώ ότι περίμενα κάτι διαφορετικό, είτε τη διόρθωση της αντίφασης είτε μια πειστική ερμηνεία, και η συγκεκριμένη δεν με έπεισε. Παραθέτω και αφήνω στην κρίση σας:

La mitología machiguenga no tiene orden racional y coherente sino que está llena de contradicciones de modo que la Luna aparece a veces como hija del Sol y otras su padre (porque la luna, en machiguenga, es macsulina como en alemán) de tal manera que es preferible traducir como está en el libro, pese a las contradicciones.

Η μυθολογία Ματσιγκένγκα δεν έχει λογική και συνεπή διαδοχή, αντίθετα είναι γεμάτη αντιφάσεις, έτσι που η Σελήνη εμφανίζεται κάποιες φορές ως κόρη του Ήλιου και άλλες ως πατέρας του (διότι η Σελήνη στα ματσιγκένγκα είναι αρσενική, όπως και στα γερμανικά) επομένως είναι προτιμότερο να μεταφραστεί ως έχει στο βιβλίο, παρά τις αντιφάσεις.

Η απάντηση είναι σαφέστατη, και εννοείται ότι ακολούθησα την οδηγία του συγγραφέα. Ωστόσο αν υπήρχε χρόνος, θα ήθελα να στείλω και δεύτερη επιστολή επισημαίνοντας το γεγονός ότι η αντίφαση υπήρχε μέσα στον ίδιο μύθο, πράγμα αρκετά παράξενο ακόμη και για μια μυθολογία γεμάτη αντιφάσεις, όπως όλες οι μυθολογίες άλλωστε. Μήπως και στην ελληνική δεν έχουμε διάφορες εκδοχές των μύθων; Άλλο όμως οι διάφορες εκδοχές ενός μύθου, και άλλο να μιλάει ο ίδιος άνθρωπος διηγούμενος τον ίδιο μύθο, να λέει ένα πράγμα και μισό λεπτό αργότερα, μέσα στην ίδια πλοκή, να λέει το αντίθετο.

Δεν είμαι διόλου σίγουρη ότι έγινε κατανοητό αυτό, καθώς δεν το είχα επισημάνει στην πρώτη επιστολή μου, και δεν είχα τρόπο να βεβαιωθώ ότι ο Λιόσα το αντιλήφθηκε. Αν είδε απλώς το ερώτημα και δεν ανέτρεξε στις παραθέσεις στο βιβλίο για να δει όλο το κείμενο, είναι πολύ πιθανό ότι δεν το αντιλήφθηκε. Το βιβλίο είναι εικοσαετίας, επομένως είναι ακόμη πιθανότερο ότι δεν θυμόταν τι ακριβώς είχε γράψει. Έπρεπε να επιμείνω, έπρεπε να είμαι σαφέστερη.

Χρόνος ωστόσο δεν υπήρχε, και άφησα την αντίφαση ως είχε, αφού το συζήτησα φυσικά και με την επιμελήτρια.

Διαισθάνομαι όμως ότι δεν έπραξα σωστά. Πριν από λίγες εβδομάδες μια φίλη που διάβαζε το βιβλίο μου είπε σμίγοντας τα φρύδια: "Δε μου λες, τι γίνεται εδώ; Το φεγγάρι είναι γιος του ήλιου ή πατέρας του;" Γέλασα και της είπα ότι είχα μεγάλη περιέργεια να δω ποιοι θα προσέξουν την αντίφαση, αν υποθέσουμε ότι θα την προσέξουν κάποιοι, και πώς θα την αξιολογήσουν. Η δική της εκτίμηση ήταν ότι επρόκειτο για μεταφραστικό λάθος. Αν δεν της εξηγούσα εγώ όλο αυτό που εξήγησα και σ' εσάς, θα εξακολουθούσε να το νομίζει.

Φαίνεται λοιπόν ότι το αποτέλεσμα της υπερβολικής μου ευσυνειδησίας είναι να χρεώνομαι εγώ ως λάθος την επιλογή του Λιόσα. Αν το είχα σκεφτεί εγκαίρως, ίσως να είχα βάλει μια υποσημείωση στο κείμενο. Δεν το σκέφτηκα όμως και δεν το έκανα. Πόσα και πόσα δεν σκεφτόμαστε και δεν συνειδητοποιούμε εκ των υστέρων;

Ας μείνει λοιπόν η αλλόκοτη αυτή αντίθεση ως έχει, προς παραξενισμό των αναγνωστών. Ας γνωρίζουν όμως έστω όσοι τύχει να περάσουν από εδώ, ότι ήταν επιλογή του συγγραφέα και όχι λάθος του μεταφραστή.

Επόμενη ανάρτηση: Ο ιστορητής - Ανατομία μιας μετάφρασης: Ύφος

Ο κατάλογος όλων των αναρτήσεων που αφορούν το βιβλίο "Ο άνθρωπος που έλεγε ιστορίες" βρίσκεται στην ανάρτηση Ο ιστορητής - Εισαγωγή.