Ο ιστορητής - Ανατομία μιας μετάφρασης: Αντιφάσεις

Προηγούμενη ανάρτηση: Ο ιστορητής - Ανατομία μιας μετάφρασης: Υποσημειώσεις

Ένα άλλο δίλημμα με το οποίο βρέθηκα αντιμέτωπη ήταν οι αντιφάσεις του κειμένου. Ουσιαστικά η αντίφαση ήταν μία, αλλά εμφανιζόταν σε δύο σημεία. Ήταν εσκεμμένη ή όχι; Έπρεπε να την διατηρήσω ή όχι; Το ένστικτό μου μού έλεγε να τη διορθώσω, αλλά το δόγμα του αόρατου μεταφραστή επέβαλε να το διατηρήσω (εφόσον πρόκειται για λογοτεχνία και όχι για ένα τεχνικό κείμενο). Δεδομένου ότι ο συγγραφέας είναι ακόμη εν ζωή, σκέφτηκα ότι το καλύτερο ήταν να ρωτήσω τον ίδιο.

Ποια ήταν όμως η αντίφαση; Την παραθέτω, πρώτα στα ισπανικά (η αρίθμηση σελίδων αναφέρεται στην έκδοση Seix Barral 1987) και μετά στα ελληνικά:

1. Página 112-113

“Mujer tonta”, le decía la luna a la joven, “te eché barro para que tengas un hijo”. […] Al fin, llorando, con un cuchillo abriría el vientre de su mujer. Ahí estaba la criatura, destellando.

2. Página 113

Furioso por lo que hicieron con Kashiri, su padre, el sol, se estuvo quieto, quemándonos. [kashiri=luna]

3. Página 124

La luna vivía entre nosotros, casado con una machiguenga. Insaciable, sólo quería estar encima de ella. La preñó y nació el sol.

4. Página 125

Pero para que la luna no se sintiera solitaria, “Llévate una compañía, la que quieras”, le dijo su padre, el sol.

1. Σελίδα 114-115

“Χαζή γυναίκα”, είπε το φεγγάρι στην κοπέλα, “σου πέταξα λάσπη για να κάνεις ένα γιο”. […] Στο τέλος, κλαίγοντας, με μαχαίρι θα άνοιξε την κοιλιά της γυναίκας του. Εκεί βρισκότανε το μωρό, ακτινοβολώντας.

2. Σελίδα 115

Οργισμένος γι' αυτό που κάνανε στον Κασίρι, ο πατέρας του, ο ήλιος, στάθηκε σ' ένα μέρος και μας έκαιγε. [κασίρι=φεγγάρι]

3. Σελίδα 126

Το φεγγάρι ζούσε μαζί μας, παντρεμένος με μια γυναίκα Ματσιγκένγκα. Αχόρταγος, ήθελε μονάχα να είναι όλη την ώρα πάνω της. Τη γκάστρωσε και γεννήθηκε ο ήλιος.

4. Σελίδα 125

Όμως για να μη νιώθει μοναξιά το φεγγάρι, "Πάρε μια συντροφιά μαζί σου, όποια θέλεις", του είπε ο πατέρας του, ο ήλιος.

Στα σημεία αυτά ο ήλιος εμφανίζεται πότε ως γιος του φεγγαριού, πότε ως πατέρας του. Ήταν δυνατόν αυτό; Αν συνέβαινε σε διαφορετικές αφηγήσεις, σε ανεξάρτητα μεταξύ τους σημεία της αφήγησης, θα ήταν δικαιολογημένο. Εδώ όμως η αντίφαση εμφανιζόταν μέσα στη διήγηση του ίδιου μύθου, και ενώ στην πορεία του μύθου γενικά ο ήλιος παρουσιαζόταν ως γιος του φεγγαριού, σε ένα σημείο μόνο αναφερόταν ως πατέρας. Και αυτό συνέβαινε σε δύο διαδοχικούς μύθους.

Έγραψα σχετικά στον συγγραφέα στις 11 Νοεμβρίου, μέσω των εκδοτών. Ο χρόνος πίεζε, ήμασταν ήδη στις διορθώσεις. Η απάντηση ήρθε ευτυχώς εγκαίρως, στις 22 Νοεμβρίου. Όταν έφτασε τελειώναμε την επιμέλεια και έπρεπε να παρθεί μια απόφαση. Κατά την άποψή μου δεν ήταν ικανοποιητική, ομολογώ ότι περίμενα κάτι διαφορετικό, είτε τη διόρθωση της αντίφασης είτε μια πειστική ερμηνεία, και η συγκεκριμένη δεν με έπεισε. Παραθέτω και αφήνω στην κρίση σας:

La mitología machiguenga no tiene orden racional y coherente sino que está llena de contradicciones de modo que la Luna aparece a veces como hija del Sol y otras su padre (porque la luna, en machiguenga, es macsulina como en alemán) de tal manera que es preferible traducir como está en el libro, pese a las contradicciones.

Η μυθολογία Ματσιγκένγκα δεν έχει λογική και συνεπή διαδοχή, αντίθετα είναι γεμάτη αντιφάσεις, έτσι που η Σελήνη εμφανίζεται κάποιες φορές ως κόρη του Ήλιου και άλλες ως πατέρας του (διότι η Σελήνη στα ματσιγκένγκα είναι αρσενική, όπως και στα γερμανικά) επομένως είναι προτιμότερο να μεταφραστεί ως έχει στο βιβλίο, παρά τις αντιφάσεις.

Η απάντηση είναι σαφέστατη, και εννοείται ότι ακολούθησα την οδηγία του συγγραφέα. Ωστόσο αν υπήρχε χρόνος, θα ήθελα να στείλω και δεύτερη επιστολή επισημαίνοντας το γεγονός ότι η αντίφαση υπήρχε μέσα στον ίδιο μύθο, πράγμα αρκετά παράξενο ακόμη και για μια μυθολογία γεμάτη αντιφάσεις, όπως όλες οι μυθολογίες άλλωστε. Μήπως και στην ελληνική δεν έχουμε διάφορες εκδοχές των μύθων; Άλλο όμως οι διάφορες εκδοχές ενός μύθου, και άλλο να μιλάει ο ίδιος άνθρωπος διηγούμενος τον ίδιο μύθο, να λέει ένα πράγμα και μισό λεπτό αργότερα, μέσα στην ίδια πλοκή, να λέει το αντίθετο.

Δεν είμαι διόλου σίγουρη ότι έγινε κατανοητό αυτό, καθώς δεν το είχα επισημάνει στην πρώτη επιστολή μου, και δεν είχα τρόπο να βεβαιωθώ ότι ο Λιόσα το αντιλήφθηκε. Αν είδε απλώς το ερώτημα και δεν ανέτρεξε στις παραθέσεις στο βιβλίο για να δει όλο το κείμενο, είναι πολύ πιθανό ότι δεν το αντιλήφθηκε. Το βιβλίο είναι εικοσαετίας, επομένως είναι ακόμη πιθανότερο ότι δεν θυμόταν τι ακριβώς είχε γράψει. Έπρεπε να επιμείνω, έπρεπε να είμαι σαφέστερη.

Χρόνος ωστόσο δεν υπήρχε, και άφησα την αντίφαση ως είχε, αφού το συζήτησα φυσικά και με την επιμελήτρια.

Διαισθάνομαι όμως ότι δεν έπραξα σωστά. Πριν από λίγες εβδομάδες μια φίλη που διάβαζε το βιβλίο μου είπε σμίγοντας τα φρύδια: "Δε μου λες, τι γίνεται εδώ; Το φεγγάρι είναι γιος του ήλιου ή πατέρας του;" Γέλασα και της είπα ότι είχα μεγάλη περιέργεια να δω ποιοι θα προσέξουν την αντίφαση, αν υποθέσουμε ότι θα την προσέξουν κάποιοι, και πώς θα την αξιολογήσουν. Η δική της εκτίμηση ήταν ότι επρόκειτο για μεταφραστικό λάθος. Αν δεν της εξηγούσα εγώ όλο αυτό που εξήγησα και σ' εσάς, θα εξακολουθούσε να το νομίζει.

Φαίνεται λοιπόν ότι το αποτέλεσμα της υπερβολικής μου ευσυνειδησίας είναι να χρεώνομαι εγώ ως λάθος την επιλογή του Λιόσα. Αν το είχα σκεφτεί εγκαίρως, ίσως να είχα βάλει μια υποσημείωση στο κείμενο. Δεν το σκέφτηκα όμως και δεν το έκανα. Πόσα και πόσα δεν σκεφτόμαστε και δεν συνειδητοποιούμε εκ των υστέρων;

Ας μείνει λοιπόν η αλλόκοτη αυτή αντίθεση ως έχει, προς παραξενισμό των αναγνωστών. Ας γνωρίζουν όμως έστω όσοι τύχει να περάσουν από εδώ, ότι ήταν επιλογή του συγγραφέα και όχι λάθος του μεταφραστή.

Επόμενη ανάρτηση: Ο ιστορητής - Ανατομία μιας μετάφρασης: Ύφος

Ο κατάλογος όλων των αναρτήσεων που αφορούν το βιβλίο "Ο άνθρωπος που έλεγε ιστορίες" βρίσκεται στην ανάρτηση Ο ιστορητής - Εισαγωγή.

Ο ιστορητής - Ανατομία μιας μετάφρασης: Υποσημειώσεις

Προηγούμενη ανάρτηση: Ο ιστορητής - Λέξη, όνομα, τίτλος

Κάθε μετάφραση είναι ένα πολυεπίπεδο ταξίδι. Ταξίδι στον κόσμο της μυθοπλασίας του βιβλίου, ταξίδι στον εσωτερικό κόσμο του συγγραφέα, ταξίδι στον κόσμο που έζησε και έγραψε ο συγγραφέας, ταξίδι στη γλώσσα που χρησιμοποίησε, περισσότερο ή λιγότερο συνειδητά.

Το ταξίδι μου με τον ιστορητή ήταν ιλιγγιώδες, μια σπειροειδής κατάβαση μέσα από έναν κόσμο άγνωστο, έναν κόσμο που ακόμη και σήμερα, μετά από τόση τριβή, παραμένει ένα μυστήριο που μόλις και κατάφερα να κρυφοκοιτάξω μέσα από τις φυλλωσιές πυκνών θάμνων ή ίσως μέσα από τις σχισμές μιας βαριάς κουρτίνας.

Οι λιγοστές λέξεις των ιθαγενών που σκόρπισε στο κείμενό του ο Λιόσα έμοιαζαν περισσότερο με μουσική υπόκρουση, κάτι σαν τον διάκοσμο ενός μαγαζιού με σουβενίρ που υποβάλλει το άρωμα ενός εξωτικού πολιτισμού, χωρίς στ' αλήθεια να μας φέρνει σ' επαφή μαζί του. Μαζί με αυτές είχα να αντιμετωπίσω και ένα σωρό λέξεις που χρησιμοποιούνται μόνο στο Περού, λέξεις που φέρνουν σε αμηχανία ακόμη και τον ισπανόφωνο αναγνώστη, λέξεις ασυνήθιστες ακόμη και μέσα στο ίδιο το Περού.

Το πρώτο δίλημμα που αντιμετώπισα, από την πρώτη κιόλας σελίδα, ήταν οι υποσημειώσεις. Να βάλω ή όχι; Στο κάτω μέρος της σελίδας ή στο τέλος του βιβλίου; Η υποσημείωση είναι μια ομολογία ήττας, όπως λέει ο Ουμπέρτο Έκο, και είναι αλήθεια: καταφεύγουμε στην υποσημείωση όταν δεν έχουμε βρει κανέναν άλλον τρόπο να βοηθήσουμε τον αναγνώστη να κατανοήσει το κείμενο με παρεμβάσεις μας εντός του ίδιου του κειμένου. Αντιπαθώ τις υποσημειώσεις και τις αποφεύγω όπως ο διάολος το λιβάνι, που λένε. Η δήλωσή μου αυτή ίσως προκαλέσει ειρωνικά ανασηκώματα φρυδιού από τους αναγνώστες αυτού του βιβλίου, καθώς και ορισμένων άλλων βιβλίων που έχω μεταφράσει (όπως ο Κιθαρίστας, λόγου χάρη, ή οι Τρεις όμορφες Κουβανές). Πράγματι, ενώ από τη μία καταβάλω προσπάθεια να αποφύγω την υποσημείωση και να εντάξω στο κείμενο την όποια εξήγηση κρίνω ότι χρειάζεται για την κατανόηση, από την άλλη γεμίζω τα βιβλία με εεξηγηματικές υποσημειώσεις, οι οποίες για ορισμένους ίσως φαντάζουν περιττές.

Σπεύδω να διευκρινίσω ότι οι υποσημειώσεις δεν αποτελούν κομμάτι της μετάφρασης, ούτε στο συγκεκριμένο βιβλίο ούτε σε άλλα που έχω μεταφράσει. Οι υποσημειώσεις είναι το δικό μου δώρο προς τον αναγνώστη, είναι πληροφορίες που ίσως του φανούν ενδιαφέρουσες, είναι απαντήσεις σε απορίες που ίσως του γεννηθούν. Είναι όλα εκείνα που αναζήτησα και βρήκα εγώ σαν αναγνώστης του βιβλίου, όλα εκείνα που έμαθα ικανοποιώντας την περιέργειά μου και θέλω να μοιραστώ με άλλους αναγνώστες.

Από μικρή λάτρευα τις εγκυκλοπαιδικές γνώσεις. Όταν ανακάλυψα την ύπαρξη της εγκυκλοπαίδειας, έγινα ευτυχής. Για κάθε απορία που μου γεννιόταν, μπορούσα να ανατρέξω στους μαγικούς της τόμους και να βρω απαντήσεις, μαθαίνοντας ένα σωρό πράγματα που δεν υποψιαζόμουν ότι υπήρχαν. Κάθε άγνωστη λέξη μου δημιουργεί μια αναστάτωση, μια ανησυχία, που καταλαγιάζει μόνο όταν έχω βρει το νόημά της. Δεν είναι διόλου αναγκαίο να γνωρίζει κανείς ότι το φίδι γιακουμάμα ταυτίζεται με το ανακόντα για να απολαύσει το μυθιστόρημα. Ίσως μάλιστα να το απολαμβάνει περισσότερο μένοντας με την αίσθηση μιας άγνωστης, μαγικής, εξωτικής λέξης, ενός άγνωστου πλάσματος από έναν κόσμο σχεδόν μυθικό. Όμως πόση χαρά, πόση ικανοποίηση όταν ανακαλύπτει ότι ο μυθικός κόσμος συνδέεται υπόγεια με τον πραγματικό, ότι η πραγματικότητα μπορεί να γίνει μύθος μέσα από την τέχνη, χωρίς να πάψει να είναι πραγματικότητα!

Ίσως υπερβάλλω, αλλά εγώ προσωπικά νιώθω μεγάλη ικανοποίηση γνωρίζοντας ότι το σαχίνο και το ουανγκάνα είναι δύο είδη πεκάρι και ότι το πεκάρι συγγενεύει με τον αγριόχοιρο, ότι το ρονσόκο είναι το ίδιο με το καπιβάρα (λέξη γνωστή σε αρκετούς έλληνες αναγνώστες πλέον), ότι το δέντρο κάποκ λέγεται και σέιβα (λέξη που εμφανίζεται σε αρκετές μεταφράσεις λατινοαμερικανών συγγραφέων), ότι η λέξη βιρακότσα προέρχεται από τον αρχαίο θεό των Ίνκα (κάτι που για έναν περουβιανό ίσως δεν χρειάζεται διευκρίνιση, αλλά για οποιονδήποτε άλλον μάλλον χρειάζεται), ότι το Θερινό Ινστιτούτο Γλωσσολογίας, οι γλωσσολόγοι-ιεραπόστολοι, οι δομηνικανοί μοναχοί και οι εξερευνητές που αναφέρονται είναι πραγματικά πρόσωπα (σε αντίθεση με τον Σαούλ που είναι επινοημένος). Μου αρέσει ακόμη να ξέρω τι ακριβώς είναι η τσιτσάρα-ματσάκουι, ένα έντομο τερατόμορφο και τρομακτικό αλλά κατά βάθος ακίνδυνο, ένα πλάσμα που λόγω της φρικτής του εμφάνισης όλοι θεωρούν δηλητηριώδες ενώ στην πραγματικότητα είναι αβλαβές, γιατί γνωρίζοντάς το είμαι σε θέση να εκτιμήσω καλύτερα την σύνδεση με τη Μεταμόρφωση του Κάφκα και με την απωθητική εμφάνιση του καλόψυχου Σαούλ. Όλα αυτά εμένα μου δίνουν πλούτο και χαρά, τη χαρά της γνώσης, την αίσθηση ότι διαλύονται για λίγο τα πέπλα του μυστηρίου που καλύπτουν τον άγνωστο αυτό κόσμο, ότι μπορώ για μια στιγμή να διεισδύσω βαθύτερα στο νόημα της ιστορίας. Είναι όμως ολοφάνερο ότι δεν προσφέρουν τίποτε από λογοτεχνικής άποψης στο κείμενο.

Με άλλα λόγια, το κείμενο μπορεί να σταθεί θαυμάσια και χωρίς αυτά. Μάλιστα χωρίς αυτά η μετάφραση θα είναι πολύ πιο πιστή - για την ακρίβεια, μόνο χωρίς αυτά θα είναι πιστή. Κι εδώ οφείλω να ομολογήσω την προδοσία μου - τη μοναδική προδοσία μου: ενώ ο Λιόσα αφήνει το κείμενό του γεμάτο από αναφορές που γεννούν απορίες ακόμη και στον ισπανόφωνο αναγνώστη, χωρίς να του παρέχει κανέναν μίτο για να προσανατολιστεί στο λαβύρινθο αυτό, εγώ επιλέγω να παρέχω ένα χάρτη, μια πυξίδα, ένα ραβδί για να στηρίζεται στα μονοπάτια της δαιδαλώδους ζούγκλας.

Οι αρχικές υποσημειώσεις μου ήταν πολύ περισσότερες από όσες δημοσιεύθηκαν. Όταν παρέδωσα το κείμενο, ξεκαθάρισα ότι δεν αξίωνα να δημοσιευθούν. Τις είχα ετοιμάσει για δική μου ικανοποίηση, όπως είχα κάνει και την καθαυτό μετάφραση άλλωστε. Τις έθεσα στη διάθεση του εκδότη για να κρίνει και να αποφασίσει αν ήθελε να τις δημοσιεύσει ή όχι. Αποφασίστηκε να δημοσιευτούν ορισμένες, όχι όλες, και σε συνεννόηση με την επιμελήτρια κάναμε ένα γερό ξεσκαρτάρισμα και περιορίσαμε την έκταση εκείνων που έμειναν.

Ενόσω μετέφραζα, πρόσθετα τις υποσημειώσεις εντός του κειμένου, στο κάτω μέρος της σελίδας (τι υποσημειώσεις θα ήταν άλλωστε αν δεν βρίσκονταν υπό του κειμένου;). Μου ήταν πιο εύκολο να τις παρακολουθώ έτσι, και σκεφτόμουν ότι στο σημείο αυτό θα ήταν πιο εύχρηστες για τον αναγνώστη. Από την άλλη όμως οι σημειώσεις εντός του κειμένου πάντοτε με ενοχλούσαν οπτικά. Εκείνος ο αστερίσκος ή ο υπερυψωμένος αριθμός σπάνε τη ροή του κειμένου, σε αναγκάζουν να κάνεις μια παύση, οσοδήποτε ελαφριά, για να αποφασίσεις αν θα διαβάσεις ή όχι την επεξήγηση που ακολουθεί. Ακόμη κι αν αποφασίσεις σε κλάσμα δευτερολέπτου να την προσπεράσεις, το κακό έχει γίνει: ο ειρμός έχει σπάσει. Και αυτό ήταν κάτι που δεν ήθελα με τίποτε να συμβεί. Επιπλέον, είχα δει σε άλλα βιβλία των εκδόσεων Καστανιώτη τις σημειώσεις σε παράρτημα (μεταξύ άλλων και στο Πράσινο σπίτι, που επιπλέον ήταν του Λιόσα). Μετά από πάρα πολύ προβληματισμό, στη διάρκεια των τελευταίων διορθώσεων, αποφάσισα να αφαιρέσω τις υποσημειώσεις από το κείμενο και να τις βάλω σε ένα παράρτημα στο τέλος του βιβλίου, ώστε να λειτουργήσουν μάλλον σαν γλωσσάρι και εγκυκλοπαίδεια παρά σαν διευκρινίσεις.

Το βιβλίο παραδόθηκε με αυτή τη μορφή, με το παράρτημα, και χωρίς σημειώσεις εντός. Όταν όμως επικοινώνησε μαζί μου η επιμελήτρια για να δούμε το θέμα των σημειώσεων, με ενημέρωσε ότι ήδη είχε αποφασιστεί να μπουν οι σημειώσεις εντός του κειμένου, για διευκόλυνση του αναγνώστη. Δεν μπορώ παρά να επικροτήσω αυτήν την απόφαση: είναι γεγονός ότι ως αναγνώστης προτιμώ να έχω τη σημείωση άμεσα διαθέσιμη ενώ διαβάζω, παρά να χρειάζεται να ανατρέχω κάθε λίγο στο τέλος του βιβλίου ή να τη διαβάσω όταν θα το έχω πια τελειώσει και δεν θα θυμάμαι καλά καλά σε τι αναφέρεται.

Οι σημειώσεις μου λοιπόν επέστρεψαν στη βάση τους, αρκετά λιγότερες και μικρότερες σε έκταση, και επομένως πολύ πιο λειτουργικές, αν θεωρήσουμε ότι ο σκοπός τους ήταν η επεξήγηση. Τα σχόλια των αναγνωστών μέχρις στιγμής ήταν θετικά: το γεγονός ότι υπήρχαν επεξηγήσεις άρεσε, τουλάχιστον σε όλους εκείνους με τους οποίους έχω μιλήσει ως τώρα για το θέμα.

Ο κύβος ερρίφθη, οι σημειώσεις μπήκαν. Στη δική σας κρίση αν μπήκαν σωστά.

Προηγούμενη ανάρτηση: Ο ιστορητής - Ανατομία μιας μετάφρασης: Αντιφάσεις

Ο κατάλογος όλων των αναρτήσεων που αφορούν το βιβλίο "Ο άνθρωπος που έλεγε ιστορίες" βρίσκεται στην ανάρτηση Ο ιστορητής - Εισαγωγή.